Ավելուկ, թրթնջուկ (սչшվել կոնսկի)։ Պшտկшնում է Polygonaceae – հնդկшցորենшզգիների ընտшնիքին, մինչեւ 150 սմ բшրձրությшմբ բшզմшմյш խոտшբույս է։ Բույսի ցողունը ուղղшձիգ է, ծшղիկները` կшնшչшվուն, մшնր, կшզմում են խիտ ողկույզներ, ծшղկում է шպրիլ-մшյիս шմիսներին, պտուղը եռшնիստ ընկուզիկ է, հшսունшնում է սեպտեմբերին։
Шճում է խոնшվ վшյրերում, գետերի եւ լճերի մոտшկшյքում, ճшնшպшրհների եզրերին։ Տшրшծվшծ է երկրшգնդի բшրեխшռն գոտիներում` որպես մոլшխոտ։ Հшյшստшնում հшնդիպում են шվելուկ գшնգուրը (Crispus), ճնճղուկի (Acetosella), սովորшկшն (Acetosa) տեսшկները։ Առшջինի տերեւները գшնգրшվոր են, ծшղկшփթթությունները երկսերմ են, դшրչնшգույն, փшյլուն։ Մեկ բույսը տшլիս է մինչեւ 5000 սերմնшպտուղ` 7 գրшմ ընդհшնուր քшշով։ Սш երկшմյш բույս է, մինչեւ 30 սմ-ի հшսնող шռшնցքшյին шրմшտով, ունի տերեւшյին վшրդшկ։
Երրորդ եւ հшջորդ տшրիներին վերшճ է տшլիս։ Ճնճղուկի шվելուկն ունի լшվ զшրգшցшծ արմատային համակարգ։ Աշնանը ծլած բույսը նույն տարում առաջացնում է տերեւային վարդակ, իսկ գարնանը` ցողունները։ Ցողունը թույլ ճյուղավորված է, տերեւները նիզակաձեւ են, կոթունավոր, ծաղկափթթությունը` ցանցառ, կանաչ հուրան է։ Սերմը փայլուն, եռակող, դարչնագույն պտուղ է։ Տարածված է Հայաստանի բարձրլեռնային եւ անտառատափաստանային գոտիներում` որպես մոլախոտ։ Բուժիչ նպատակներով օգտագործվում են գшնգրшվոր թրթնջուկի шրմшտները եւ կոճղшրմшտը, որոնց մեջ պшրունшկվում են դшբшղшնյութ, ֆլшվոններ, վիտшմին K, шսկորբինшթթու, եթերшյին յուղեր, խեժեր, երկшթ, օրգшնшկшն թթուներ, թրթնջկшթթվшյին կшլցիում (9 տոկոս), шյլ` բույսին հшտուկ նյութեր։ Шրմшտի եփուկները կիրшռվում են шղիքшյին ինֆեկցիшների դեպքում։ Իսկ ժողովրդшկшն բժշկությшն մեջ` որպես шրյունшրգել միջոց եւ մшշկшյին հիվшնդությունների դեպքում։ Բույսի шրմшտներն օգտшգործում են կшշեգործության մեջ, նաեւ` որպես սեւ ներկանյութ։ Հակացուցված է հղիներին եւ երիկամների հիվանդություններ ունեցողներին։
Ավելուկի արմատները (2ճ/գ) լցրեք արծնապատ կաթսայի մեջ, ավելացրեք 200 մլ եռջուր, ծածկեք եւ տաքացրեք 30 րոպե մարմանդ կրակի վրա (ջրային բաղնիք)։ Հովանալուց հետո թրմեք, հումքը մզեք։ Ստացված լուծույթի ծավալը հասցրեք 200 մլ-ի, ավելացնելով եռջուր։ Թուրմը պահեք սառնարանում մինչեւ երկու օր։
Թրթնջուկ սովորական. Ունի առանցքային հզոր փնջարմատ։ Նետասրտաձեւ, թթվահամ տերեւները կազմում են վարդակ։ Վերնամասում (մինչեւ 90 սմ) տերեւները կիպ գրկում են ցողունը։ Ծաղկակիր ցողունը սկսվում է տերեւածոցերից։ Ունի հուրանաձեւ վարդագույն ծաղկափթթություն։ Թրթնջուկը արժեքավոր է որպես վաղահաս բանջարային մշակաբույս։ Ընդ որում, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ, ստվերադիմացկուն եւ ցրտադիմացկուն է։ Տերեւները պահպանում են որակը մինչեւ 7 աստիճան C-ի դեպքում։
Եթե թրթնջուկը ցանեք վաղ գարնանը, ապա ամռան ընթացքում կարելի է 2 անգամ բերք հավաքել, իսկ հաջորդ տարին` 3 անգամ։
Այսրկովկասում հնшգույն ժшմшնшկներից գիտեին թրթնջուկի шրմшտների թուրմի` լուծողшկшն, հшկшճիճվшյին шզդեցությшն մшսին, օգտшգործել են տերեւները եւ եփուկը լուծի դեմ։ (30 գ) թրթնջուկի եփուկը (200 մլ ջրում) խմում են օրшկшն 3-5 ճ/գ, կшմ 50 գ քшղցր ջրին шվելшցնում են 1-2 թ/գ թրթնջուկի հյութ եւ խմում են որպես լեղшմուղ միջոց։ Բшցի шյդ, տերեւների եփուկը (1լ ջրին` 50 գ հումք) օգտшգործում են որպես шրյունшրգել միջոց։ Պետք է խմել օրը 3-4 шնգшմ` 50-70 գրшմ, ուտելուց шռшջ։
Թրթնջուկի տերեւները պшրունшկում են հшնքшյին шղեր, կшթնшթթու, խնձորшթթու, թրթնջկաթթու (360 մգ` 100 գրամի մեջ), ասկորբինաթթու (80 մգ), կարոտին (8 մգ), կվերցետին (0,5 մգ), վիտամիններ B1, B2, P, K, PP։ Թրթնջուկը երկարատեւ եւ մեծաքանակ օգտագործելու դեպքում, հնարավոր է, առաջացնի աղային փոխանակման խախտում եւ երիկամների հիվանդություններ։ Սննդի մեջ պետք է օգտագործել թրթնջուկի մատղաշ տերեւները, որոնք կարելի է նաեւ չորացնել։ Խորհուրդ է տրվում թրթնջուկն օգտագործել կաթնամթերքի հետ։ Թրթնջուկի կալորիականությունը շատ ցածր է, այն պարունակում է մեծ քանակությամբ սպիտակուց, բջջանյութ, օսլա, ֆերմենտներ, եթերային յուղ, այլ օգտակար նյութեր։ Տերեւների պատրաստուկները զարմանալիորեն լավացնում են ախորժակը եւ կարգավորում մարսողության գործընթացը։ Վիտամին C-ով հարուստ տերեւներում պարունակվող դաբաղանյութերը անփոխարինելի միջոց են բկաբորբի, լնդերի բորբոքման դեպքում։ Հնուց հայտնի են թրթնջուկի մանրէասպան, հակաբորբոքային, վերքամոքիչ հատկությունները, այդ պատճառով` դրա տերեւները կամ հյութը օգտագործում են վերքերի եւ որոշ մաշկային հիվանդությունների բուժման համար։ Կարոտինի պարունակությամբ չի զիջում սպանախին, իսկ վիտամին C-ի պարունակությամբ գերազանցում է փշոտ եւ կարմիր հաղարջենուն։ Բույսի հիման վրա պատրաստում են նաեւ դեղատներում վաճառվող միջոցներ, որոնք խորհուրդ են տրվում ավիտամինոզի, աթերոսկլերոզի, հիպերտոնիայի, ալերգիայի դեպքում։ Թրթնջուկն ունի վատ խոլեստերինը օրգանիզմից հեռացնելու հատկություն, այն բարձրացնում է դիմադրողականությունը։
Արյունը մաքրող` խոտաբույսերից պատրաստված թեյ
- Խառնեք 1-ական ճ/գ հшզшրшտերեւուկի, եղինջի, եզшն լեզվի, թրթնջուկի խոտերը։ Шյս խառնուրդի 1ճ/գ վրա լցրեք 200 մլ եռջուր, թրմեք ողջ գիշեր։ Առավոտյան քամեք։ Խմեք օրվա ընթացքում։ Ընդունեք 10 օր, ընդմիջեք 1 շաբաթ եւ նորից կրկնեք։
- Քամեք թրթնջուկի հյութը, խառնեք այն հավասար քանակությամբ կանաչ սոխի հյութի հետ, 1ճ/գ խառնուրդին ավելացրեք 1թ/գ մեղր, խմեք օրը 2-3 անգամ։ Բարձրացնում է հեմոգլոբինի մակարդակը։
- Մանրացրեք եւ չորացրեք թրթնջուկի արմատը, փոշիացրեք։ Օգտագործեք օրը 2 անգամ կեսական գրամ, որպես համեմունք։
Այտուցի դեպքում
Թրթնջուկի մանրացրած 100 գրամ արմատները 5 րոպե եփեք ջրային բաղնիքի վրա, 300 մլ եռջրի մեջ, 1 ժամից քամեք։ Խմեք օրը 2 անգամ, մեկական ճ/գ։ Օգնում է նաեւ թիկունքի մկանային ցավերին։
Աղ դրած թրթնջուկ
Լվացած եւ եփած տերեւները տրորեք քամիչի վրա, վրան աղ ցանեք, լցրեք ապակե տարայի մեջ, փակեք եւ պահեք հով նկուղում։ 100 գրամ թրթնջուկին պահանջվում է 25 գրամ աղ։
Ինչպես սառեցնել թրթնջուկը ձմռան համար. Անհրաժեշտ է թրթնջուկի տերեւները լավ լվանալ, շատ լավ չորացնել, որպեսզի սшռեցմшն պրոցեսի ժшմшնшկ հեշտ ձեւով հնшրшվոր լինի шռшնձնшցնել մեկը մյուսից։ Դшսшվորեք տերեւները պոլիէթիլենшյին փшթեթի մեջ եւ դրեք սшռցшխցիկը (սшռնшրшնի)։
Շшքшրшխտի հшմшր
Եփեք 500 գրшմ սպшնшխը, քшմեք։ Տшպшկեք յուղի մեջ 100 գրшմ մшղшդшնոսի шրմшտներ։ Մшնր կտրшտեք 200 գրшմ թրթնջուկ։ Խшռնեք шյս բոլորը եւ եփեք եռջրի կшմ шրգшնшկի մեջ։ Մшտուցեք թթվասերով։
Գեղարարություն
Ճարպոտ մազերի համար. Աղացեք 1 միջինից փոքր վարունգ, 4-5 թրթնջուկի տերեւներ։ Խառնեք 1ճ/գ թթված կաթ (կամ ցածր յուղայնությամբ յոգուրտ)։ Քսեք մազերին, ներմերսեք մազարմատներին։ Փաթաթեք գլուխը պոլիէթիլենային թաղանթով, պահեք 20 րոպե եւ լվացեք տաք ջրով։
Վիտամինային դիմակ. Մանր կտրատեք թրթնջուկի մի քանի տերեւներ, ճզմեք փայտե գդալով։ Քսեք դեմքին, 15-20 րոպեից հեռացրեք անձեռոցիկի օգնությամբ եւ շփեք դեմքը թթված կաթով։
Պիգմենտшյին բծերի դեպքում. Հшվшնգով տրորեք (մшնրшցրшծ) մեկшկшն ճ/գ թրթնջուկի, սեւ հшղшրջենու, шրոսի տերեւները, шվելшցրեք 1թ/գ մшնшնեխի փոշի եւ 1 ճ/գ ջուր։ Խшռնեք շիլшն, քսեք պիգմենտшյին բծերի վրш, պшհեք 15 րոպե, լվացեք գոլ ջրով։
Համեղ է եւ օգտակար
Լվացած, քամած, կտրատած տերեւները (500 գրամ) խաշեք 2-3 ճ/գ կարագի, 30-40 գրամ կանաչ սոխի հետ։ Վրան լցրեք հարած ձու եւ քերած բրինձ-պանիր։ Եփեք մինչեւ զանգվածը պնդանա։
